De zwarte den (verzamelnaam voor onder meer de Corsicaanse den en de Koekelaere den) werd tussen WO I en II en tot ca. 1970 veel aangeplant. Duizenden hectaren in de Kempen maar o.a. ook enkele honderden hectaren in de Brabantse Wouden. Ze werden voornamelijk aangeplant om als stuthout te dienen in de mijngangen.
Na het verdwijnen van de steenkoolmijnen viel de vraag naar naaldhout zo goed als stil. Tot op vandaag is er geen lokale duurzame verwerking van de zwarte den. Heel wat mooie zwarte dennen worden verhakseld als strooisel
voor paardenstallen, gebruikt als bijmenging in OSB-platen, of naar China geëxporteerd. Doodzonde, want veel van die bomen zijn in de Brabantse Wouden ondertussen meer dan 30 m hoog en 80 cm dik geworden.
Recente studies tonen aan dat de zwarte den hier een blijver is, één van onze soorten die het minst te lijden heeft onder de klimaatwijziging, zeker wanneer we voor voldoende bijmenging van soorten als beuk, haagbeuk, inlandse eik, linde enzovoort kunnen zorgen. Op die manier kan de zwarte den een deel van de oplossing zijn voor ons soortenarme en door langdurige droogte en hitte bedreigde bos.
Met het project Brabantse Wouden als Circulair Houtplatform sloegen we de handen in elkaar om te zoeken naar een duurzame toepassing voor lokaal hout, onder meer voor de zwarte den. Om het hout gebruiksklaar te maken, gingen we (met succes!) aan het experimenteren met enkele innovatieve behandelingstechnieken.
Verduurzaming van het hout
Binnen het kader van dit project streven we naar een modificatie die leidt tot klasse II of hoger, zonder ecologische schade of gevolgen voor de gezondheid. Duurzaamheidsklasse II komt overeen met een levensduur van 15-25 jaar in vochtige buitenomstandigheden zonder bodemcontact.
Modificatieprocessen beperken voornamelijk de wateropname van het hout,
waardoor het minder snel door micro-organismen (voornamelijk schimmels) wordt afgebroken. Het verhoogt tevens de fysische stabiliteit en dus ook
de houdbaarheid van afdeklagen zoals vernis of verf.
Thermisch gemodificeerde zwarte den
Thermisch behandeld grenen (grove den) doet het momenteel goed op de Europese markt. Dit noopte ons tot het opzetten van een proef met ongeveer 24 m³ zwarte den van ca. 2cm x 15 cm x 300cm. De staalnames om de effecten van de behandeling te onderzoeken (oa vertraagde afbraak, gewicht, elasticiteit…) gebeurden door Wood.be i.s.m. het Labo voor Houttechnologie UGent in juni 2024.
Bij de behandeling die plaatsvond bij LDCwood in juli 2024 werd het protocol voor grove den gevolgd, met positief resultaat. We zijn er dan ook van overtuigd dat thermisch gemodificeerd zwarte dennenhout perfect inzetbaar is voor buitengebruik. Denk hierbij aan bosmeubilair zoals banken of palen
voor bewegwijzering, terrassen op grondniveau (het gebruik ervan als dragende structuur is momenteel niet toegelaten na thermische behandeling), vaten en gevelbekleding.
Acetylering van zwarte den
Bij het verzagen en drogen van de stammen bleek er een groot aandeel spinthout (75%) tegenover kernhout (25%) aanwezig te zijn bij de dikke stammen van zwarte den. Bij de meeste zaaghoutsoorten is dat een nadeel omdat het spinthout doorgaans zachter en minder duurzaam is. Het kan echter ook een pluspunt worden omdat bepaalde modificatiemethodes beter lukken met spinthout dan met kernhout. Dat is met name het geval voor acetylering, waarbij een voldoende aantal hydroxylgroepen in de cellulose worden vervangen door een acetylgroep. Hierdoor kan het hout minder water opnemen en wordt het minder onderhevig aan rot en aan fysische vervorming.
Momenteel wordt Accoya uitsluitend op commerciële schaal gemaakt van
Pinus radiata en Pinus taeda (tropische naaldhoutsoorten die in Vlaanderen
niet voorkomen).
Via het labo voor houttechnologie van de UGent werd contact gelegd met ACCSYS in Arnhem, wereldwijd het enige bedrijf dat op grote schaal acetyleert. Na overleg werd daar in mei ’24 een proef zwarte den opgezet. De analyseresultaten van een eerste beperkte lading (5 planken) zijn veelbelovend: Het acetylgehalte na behandeling ligt in dezelfde grootte-orde als bij de referentie (radiata pine), de vervorming van de proefplanken als gevolg van de behandeling was beperkt en er kon op de dwarsdoorsnedes
van het hout geen verbranding worden vastgesteld.
Op basis van deze eerste resultaten wordt in eerste instantie verder getest (bijvoorbeeld op weerstand aan schimmelafbraak) en wordt een tweede uitgebreidere test gepland. De resultaten van die testen zullen richtinggevend zijn voor de objecten die uit dit geacetyleerd zwarte dennenhout zullen worden gebouwd.
De kostprijs van deze behandeling is veel groter dan die van thermisch gemodificeerd hout (2 à 3 maal duurder). De kwaliteit van Accoyahout is standaard dan ook veel hoger (duurzaamheidsklasse I), daardoor kan het hout ook voor waardevollere toepassingen worden gebruikt (o.a. in dragende structuren zoals bruggen, vlonders, banken,…).
Vloerplanken uit zwarte dennenhout
Anno 2024 vind je in Vlaanderen op de houtmarkt geen vloeren in zwarte den. Bovendien bleek uit bevraging bij architecten dat er interesse is voor breed parket: reden genoeg dus om deze toepassing uit te testen op onze dikke zwarte dennenstammen uit de Brabantse Wouden. Er is op de markt wel makkelijk goedkoop parket te vinden in grove dennenhout met breedtes tot 12 cm, maar mooie grote planken zijn niet beschikbaar in grove den. Brede planken vloeren in grote lengtes vormen mogelijk een gat in de markt, ze zijn goed combineerbaar met zowel moderne als eerder klassieke interieurs. Daarnaast hebben lange en brede planken ook een groot verwerkingsrendement, wat de kostprijs bij plaatsing aantrekkelijk kan maken.
In juni 2023 lieten we 4 stamdelen verzagen bij onze partner houtzagerij Caluwaerts. De stamdelen waren afkomstig van 2 zware zwarte dennen die in de winter van 2022-’23 in het Hallerbos werden geveld en ons door het agentschap Natuur en Bos ter beschikking werden gesteld. De verzaagde planken bleken zeer mooi gelijkmatig van textuur te zijn, er konden grote brede planken van worden gezaagd, waarvan grote delen knoopvrij zijn.
Daarom werd een proef opgezet met Cross Laminated Timber (CLT) vloeren van 32 cm breed. Er werd voor die CLT-techniek gekozen omdat zo de ‘werking’ onder invloed van vocht van de verschillende lagen mekaar opheft en de planken in droge omstandigheden niet kromtrekken.
We vergeleken kleine stalen (lengte 90 cm, breedte 35 cm) CLT van 9 mm
zwarte den geplakt op een multiplex van 15 mm dikte met CLT van
drie keer 9mm. Beide gaven een goed resultaat op vlak van stabiliteit voor
binnenhuistoepassing. We geven echter de voorkeur aan de tweede (zuiver
zwarte den) omdat we op die manier een volledig lokaal geproduceerd,
circulair product bekomen.
Geïnspireerd door die positieve eerste ervaring werd besloten een toepassing op grotere schaal uit te proberen. We zaagden voldoende hout om een demo-ruimte van ca. 20m² in te richten. De aanmaak van deze vloerplanken zal nog deze herfst (2024) plaatsvinden in kamp C, het Antwerps provinciaal adviescentrum voor duurzaam bouwen en verbouwen. We kozen voor een dikte van ca. 19 mm afgewerkte vloer. We vertrekken hierbij van een CLV-basisproduct van 3×7 = 21mm vóór schaven/polieren. ). Op die manier wordt de vloer bruikbaar in combinatie met vloerverwarming/ warmtepomp.
De lengte van de planken wordt voorlopig beperkt tot 3,2 m omdat er bij
Kamp C geen industrieel verlijmtoestel beschikbaar is voor grotere afmetingen.
We zijn nog op zoek naar een mooie demoruimte.
Blauw hout
Met een deel van diezelfde oogst uit de winter van ’22-’23 voerden we een verkleuringsproef uit: kan gecontroleerde aantasting door funghi (blauwverkleuring) economisch interessante toepassingen opleveren met zwarte den?
De stammen werden op 31 mei ’23 vervoerd naar zagerij Caluwaerts en verzaagd in de eerste week van juli 2023. De meeste stammen gaven onmiddellijk na verzaging mooie gelijkmatige en witte planken, één stam was grotendeels blauw verkleurd. De planken werden met de borstel ontdaan van zagemeel, netjes gelat (dikte 2 cm) en onder dak in de zagerij gestapeld. De zagerij is een houten constructie met dak en zijwanden waar heel wat openingen in zitten die voor verluchting zorgen.
Na het bouwverlof (eind
juli ’23) bleek tijdens het verstapelen van het hout dat er zeer sterke blauwverkleuring opgetreden was. Planken die aan de buitenzijde van de stapel lagen en dus beter geventileerd waren, waren wit gebleven. De blauwverkeuring, gekend bij zwarte den, was bij de andere planken nog sneller dan verwacht opgetreden en goed drogen aan de lucht kan die verkleuring dus niet noodzakelijk stoppen.
